همه ما بايد بپذيريم که بالقوه در معرض ابتلا به سرطان قرار داريم. آمارها بيانگر آن است که از هر سه نفر يک تن در طول زندگي خود به سرطان مبتلا خواهد شد و دردناک تر آنکه طي سال جاري، هشت ميليون نفر در سراسر جهان از سرطان خواهند مرد.

يکي از شيوه هاي رايج مبارزه با سرطان «شيمي درماني» است که درماني دارويي براي نابودي يا جلوگيري از گسترش سلول هاي سرطاني در بدن است. از آنجا که هر يک از انواع سرطان به نوع خاصي از دارو پاسخ مي دهد، به تعداد سرطان هاي شناخته شده، روش هاي شيمي درماني نيز وجود دارد. در بعضي موارد، پزشکان ترکيبي از هشت داروي مختلف را در شيمي درماني به کار مي برند تا بهترين نتيجه را بگيرند و در حال حاضر تلاش براي کشف ترکيبات جديد ادامه دارد. شيمي درماني اغلب با ضعف و کم شدن قواي جسماني بيمار همراه است، اما بسياري از روش هاي نوين شيمي درماني، اين اثرات نامطلوب را به حداقل رسانده است.

چه کساني نياز به شيمي درماني دارند

چون داروهاي شيمي درماني معمولاً به داخل خون تزريق مي شوند، به تمام قسمت هاي بدن سفر مي کنند و سلول هاي سرطاني را صرف نظر از محلي که در آن هستند مورد تهاجم قرار مي دهند. به همين دليل پزشکان زماني اين داروها را به کار مي برند که مطمئن شوند سلو ل هاي سرطاني در بيش از يک نقطه بدن وجود دارند. در مواردي که بيمار دير به پزشک مراجعه مي کند و اجازه مي دهد سرطان تا مدتي به رشد خود ادامه دهد، ذراتي از سرطان مي توانند از غده اصلي جدا شده و به بافت هاي مجاور يا به اندام هاي دورتر مانند جگر و شش ها بروند و رشد خود را در آنجا شروع کنند. يک جراح فقط مي تواند غده اصلي سرطاني و بافت هاي آلوده مجاور آن را از بدن خارج کند. حتي در روش «پرتودرماني» که استفاده از پرتو براي نابودي سلول هاي سرطاني است، تنها سطوح محدودي از بدن در معرض اشعه قرار مي گيرند، چون در غير اين صورت صدمات جدي به سلول هاي سالم وارد خواهد شد.

اغلب اوقات بعد از عمل جراحي و خارج کردن سرطان، شيمي درماني براي پاک کردن بدن از باقي مانده سلول هاي سرطاني انجام مي شود. در بعضي سرطان ها مانند لوکيميا که سرطان سلول هاي خوني و به خصوص گلبول هاي سفيد است، شيمي درماني تنها روش درماني است، چون سلول هاي خوني در سراسر بدن پراکنده است. در برخي موارد، شيمي درماني به منظور کوچک کردن غده سرطاني نيز انجام مي شود تا خارج کردن آن براي جراح راحت تر باشد. در مواردي نيز که سرطان غيرقابل درمان تشخيص داده مي شود، به منظور تسکين علائم سرطان، شيمي درماني روي بيماران مبتلا انجام مي شود.

شيمي درماني چگونه اثر مي کند

شيمي درماني در مفهوم سنتي آن، ماده يي شيميايي است که براي سلول هاي سرطاني سمي است و باعث مرگ آنها مي شود. در اولين شيمي درماني از گاز خردل استفاده شد، که در اصل به عنوان يک سلاح شيميايي در جنگ جهاني اول به کار مي رفت. اگرچه هر چيزي که براي سلول هاي سرطاني سمي باشد، ممکن است براي سلول هاي سالم بدن نيز همان اثر را داشته باشد، اما رمز کار در شيمي درماني يافتن يک ماده شيميايي است که بتواند هر چه بيشتر سلول هاي سرطاني را نابود کند و کمترين آسيب را به سلول هاي سالم وارد کند. خوشبختانه پزشکان در يافتن اين گونه ترکيبات بسيار موفق عمل کرده اند، به نحوي که داروهاي مورد استفاده براساس تفاوت هاي موجود بين سلول هاي سرطاني و سلول هاي معمولي اطراف آنها ساخته مي شود و درنتيجه به طور اختصاصي عمل مي کنند. تفاوت اساسي بين سلول هاي سرطاني و سلول هاي سالم در سرعت تکثير يا تقسيم آنها است. سلول هاي سرطاني با سرعت بيشتري نسبت به ساير سلول هاي بدن تقسيم مي شوند و رشد مي کنند، و به همين دليل است که توده هاي متورم يا غده هاي سرطاني را توليد مي کنند. بعضي از سلول هاي سرطاني ممکن است حتي در واکنش به مواد شيميايي طبيعي موجود در بدن (هورمون ها) فعال شوند که در اين گونه موارد، به جاي مسموم کردن سلول هاي سرطاني، شيمي درماني واکنش بين هورمون ها و سلول هاي سرطاني را مهار مي کند تا اين سلول ها را از مواد مورد نياز براي رشد و تکثيرشان محروم کند. سلول هاي سرطاني توسط سامانه دفاع ايمني بدن خود بيمار مورد حمله قرار نمي گيرند، چون اين سلول ها از نوع سلول هاي خارجي نيستند. در بعضي روش ها، شيمي درماني سامانه دفاعي بدن را طوري برنامه ريزي مي کند که سلول هاي سرطاني را به عنوان سلول هاي خارجي و متجاوز بشناسد و آنها را نابود کند.

شيمي درماني چگونه انجام مي شود

شيمي درماني اغلب با تزريق به داخل يک رگ خوني شروع مي شود. در خيلي از موارد يک قطره چکان حاوي مايعات نمکي نيز نصب مي شود تا دارو را هنگام ورود به بدن رقيق کند، چرا که غلظت زياد دارو مي تواند به رگ آسيب بزند. اگر بيمار به مقادير متفاوت از داروهاي مختلف نياز داشته باشد، براي جلوگيري از ناراحتي بيمار از تزريق هاي جداگانه در دفعات متعدد، يک لوله در رگي که به سرنگ متصل است تعبيه مي شود و اين خط انتقال در يک رگ در سينه بيمار باقي مي ماند.

گاهي اوقات مي توان با يک ميزان غليظ شده از دارو، شيمي درماني را در يک نقطه مشخص از بدن انجام داد و بدين ترتيب با تزريق مستقيم دارو به ناحيه سرطاني، از عوارض جانبي آن کاست. براي مثال، در سرطان مثانه، دارو به داخل مثانه پمپ مي شود و مستقيماً روي بافت آلوده اثر مي کند. اينکه يک دوره شيمي درماني چه مدت طول مي کشد، بسته به نوع سرطان، متفاوت است، به طوري که در بعضي موارد مي تواند به طور فشرده ظرف دو هفته در بيمارستان انجام شود يا ماه ها به طول انجامد.

عوارض جانبي شيمي درماني کدامند

چون اغلب شيمي درماني ها سلول هاي به شدت در حال رشد يا تکثير سريع را مورد حمله قرار مي دهند، احتمال آسيب ديدن سلول هاي سالم مشابه مانند سلول هاي پياز مو بيشتر است. به همين دليل است که شيمي درماني با ريزش مو همراه است، اگرچه به محض اتمام درمان، رشد دوباره موها نيز آغاز مي شود. گروه ديگر از سلول هاي بدن که در شيمي درماني به طور ناخواسته مورد آسيب قرار مي گيرند، سلول هاي جدار داخلي معده و روده هستند که نتيجه آن ايجاد تهوع يا اسهال در بيماران تحت درمان است. البته داروهايي براي کنترل اين عوارض وجود دارد، ضمن آنکه مي توان با تنظيم وعده هاي غذايي و خالي نگه داشتن معده در هنگام تاثير دارو، اين مشکلات را به حداقل رساند.

گروه بعدي، سلول هاي خوني هستند که از اثرات منفي شيمي درماني بي نصيب نمي مانند. سلول هاي قرمز خون وظيفه مهم انتقال اکسيژن را براي زنده نگه داشتن ديگر سلول هاي بدن بر عهده دارند. سلول هاي ديگر خون نيز به جلوگيري از بروز عفونت در بدن کمک مي کنند. بنابراين بيماران شيمي درماني ممکن است بيش از ديگران به عفونت ها حساس باشند و در صورت ابتلا، رفع عفونت نيز براي آنها سخت تر باشد. بيمارستان ها به طور منظم با انجام آزمايش خون، ميزان سلول هاي مختلف خوني را کنترل مي کنند که به آن شمارش خون کامل مي گويند. عموماً بيماران تحت شيمي درماني از نيروي کم يا خستگي شديد نيز رنج مي برند.

شيمي درماني همچنين روي باروري مردان و زنان نيز تاثير مي گذارد، که مي توان با منجمد کردن اسپرم و تخمک، در آينده براي انجام لقاح در خارج از بدن و داشتن فرزند اميدوار بود.ترجمه: مهناز پرچمي-www.news.bbc.co.uk